Төлеу Көбдіков – Қазақстанның халық ақыны, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі.

Халық ақыны Төлеу Көбдіков Семей облысы, Шұбартау ауданы Баршатас ауылында дүниеге келген. ХІХ ғасырда өмір сүрген оның анасы мен анасының әкесі Сабырбай ақын-импровизатор болған. Төлеу Көбдіковтің атасы – Сабырбай Ақтайлақұлы  атақты қазақ ақыны, ақындық дәстүрлерін оның қызы Қуандық және немересі Төлеу жалғастырған. Өлең жазып, ән жазып,  Абаймен кездесіп, дос болған, онымен айтысқа түскен ақынның анасы Қуандық білімді әйел болған. Ол өз өмірінің соңына дейін Абай өлеңдерін есте сақтап анасынан поэзияға деген таланты мен махаббатын мұра етті.

Төлеу жас кезінде Абайды көрген. Ақынмен бірнеше рет кездесіп, өлең жазып, өзін Абайдың оқушысы деп санаған. Төлеу Көбдіковтің қолжазбаларында ақынмен кездесулерді жылулықпен сипаттайды. “Отаным”, “Қазақстан”,” Шар қаласына” атты алғашқы өлеңдерін 12 жасында жазған, және  бұл шығармаларда туған еліне, жеріне деген махаббатын жеткізген.

1922 жылы ол қуғын-сүргінге ұшырап, мерзімін өтеген, одан кейін Алтай өлкесінде қуғынға ұшыраудан жасырынып, оны Мұхтардың тапсырмасы бойынша Абайдың немересі Архат Ысқақов тауып алған. Он жыл (1924-1934) ақын Қарқаралы түрмесінде болды. 1937 жылы ауыл мұғалімі болған Төлеудің ұлы Құлжанбек Республикалық кеңесте ауыл оқушылары да институттарда білім алуы тиіс деген ойын айтқаны үшін халық жауы ретінде қамауға алынды. Т.Көбдіковтің шығармашылығы Кеңес өкіметі жылдарында шыға бастады, осы жылдардың өлеңдері мен поэмаларында ол Қазақстандағы социалистік құрылыстың жетістіктерін, кеңестік адамдардың бақытты өмірін, Коммунистік партияны жырлады. Төлеу Көбдіков 1941 жылдан бастап Шар қаласында тұрды. Бұл жерде оның балалары, немерелері, шөберелері мен шөпшектері дүниеге келіп, тамырын жая бастады.

Ақын және суырып салма ақын ретінде Төлеу Көбдіковтің шеберлігі 1943-1946 жылдары республикалық және облыстық айтыстарға белсене қатысқанының нәтижесінде шыңдала түсті. Ақынның алғашқы «Менің батыр ұлдарыма» шығармасы 1943 жылы 25 шілдеде облыстық “Екпінді” газетінде басылып шықты. Осы жылы облыстық және республикалық газеттердің беттерінде оның “Ақшоқы тауының етегінде”, “Кең дала тарқатылды”, “Біздің жер жаудан тазарады” және т.б. өлеңдері жарық көрді. Өз өлеңдерінде ақын Отанын, халықтар достығын, тылдағы жанқиярлық еңбегін жырлайды.

1948 жылы Төлеу Көбдіковті Қазақстан Жазушылар одағына қабылдады, ал 1954 жылы ақын дүниеден өткен жылы “Қазақстанның халық ақыны” атағын берді. Халық әдебиетінің үлгілерімен қатар Т.Көбдіков жазба әдебиетті көп оқыды. Оның кеңестік Қазақстанның шынайылығын көрсететін шығармалары газеттер мен журналдарда жарық көрді. Ақынның “Алып күшті Отаным” 1951 жылы және таңдамалы жырлары 1956, 1975 жылдары жарық көрді. 2018 жылы Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында Шығыс Қазақстан облысы әкімінің қолдауымен “Абай әлемі” кітаптар топтамасы бойынша Төлеу ақынның шығармалар жинағын жарыққа шықты.

Өз өмірінің соңғы күніне дейін Шар қаласында тұрған Төлеу Көбдіков 1954 жылы 23 қарашада өзінің 80 жылдық мерейтойына жете алмай, дүниеден озды. Оның өсиеті бойынша ақын Шар қаласына жақын жерде, биік шоқыда жерленген.

 

                                            Әдебиеттер:

 

Жарма ақындары: антологиялық жинақ. 1-ші кітап / құраст. М. Иманжапаров, М. Зүкенұлы. – Семей: Үш биік, 2010. – 328 б.

Семей өңірінің ақын-жазушылары: био-библиографиялық көрсеткіш / Абай атындағы әмбебап ғылыми кітапхана. – Семей: Талант, 2005. – Төлеу Көбдіков: 46-47 б.

Тұрысбекова Ж.Қ. Төлеу Көбдіковтің әдеби мұрасы. – Алматы, 2003. – 29 б.

Шығыс Қазақстан облысы:  энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы». – 2014. –  Көбдіков Төлеу:  398 б.

 

****

Алтаев К. Ақын және ұрпақтары // Семей таңы. – 1975. – 24 июнь. – 3 б.

Алтынбаев А. Шардағы ақын тойы: [Т.Көбдіковтың 125 жылдық мерейтойынан] // Дидар. – 1999. – 6 шілде. – 4 б.

Алтынбаев Қ. Тұлпар талант // Семей таңы. – 1974. – 3 январь. –  3 б.

Алтынбаев Қ. Ұлы өзеннің арнасы  // Семей таңы. – 1989. – 12 сентябрь. – 4 б.

Ахметуллин М. Рухы алдында бас иеміз: [халық ақыны Т.Көбдіковтың туғанына 125 жыл]  // Семей таңы. – 1999. – №10-16 маусым.- 3 б.

Әміренов Т. Аяулы азамат, ардагер аға  // Семей таңы. – 1974. – 2 март. – 3 б.

Берікболов Қ.  Бір айтыстың сыры: [электрондық ресурс] : [халық ақыны Т. Көбдіковтың туғанына 130 жыл] // Семей таңы. – 2004. – 14 мамыр. – 5 б.

Берікболов Қ. Төкпе ақын еді // Дидар. – 2004. – 26 маусым. – 5 б.

Берікболов С. Туған елім // Ертіс өңірі. – 2004. – 29 сәуір. – 27 б.

Елтайдың алдында ел мұңын жырлаған ақын: [Т. Көбдіков жайлы] // Уақыт тынысы – Пульс времени. – 2012. – 31 мамыр. – 3 б.

Жұмабаев М. Ақындар шықты айтысқа, Сарыарқаның ескен желіндей: [Т. Көбдіковтың туғанына 130 жыл толуына орай] // Ертіс өңірі. – 2004. – 8 шілде. – 4 б.

Зүкенов М. Тойтөбенің баурайындағы той-думан: [халық ақыны Т.Көбдіковтың туғанына 125 жыл] / // Семей таңы. – 1999. – 24-30 маусым.- 4 б.

Зүкенов М. Төлеу ақын ақ батасын беріпті  // Семей таңы. – 2004. – 27 тамыз. – 3 б.

Ибраева С. Төлеу ақын жайлы бір үзік сыр // Абай. – 2003. – №4.- 53-54 б.

Иман-Жапар М. Бір суреттің сыры  // Ертіс өңірі. – 2009. – 3 маусым.- 12 б.

Кашаку Г. Төлеу Көбдіковтың елінде: [халық ақыны Т. Көбдіков туралы] // Мәдениет жаршысы. –  2011. – N 8.- 4-9 б.

Қаймолдин О. Өнер өрінде өткен ақын // Жаңа өмір. – 1990. – 9 қаңтар. – 2 б.

Құлжанбеков Е. Біз Төлеудің ұрпағымыз: [Т. Көбдіковтың туғанына 125 жыл толуына орай] // Семей таңы. – 1999. – №10-16 маусым. – 3 б.

Мағауина З. Халық ақыны Төлеу Көбдіковке – 135 жыл // Семей таңы. – 2009. – 2 сәуір. – 3 б.

Мұратқызы Ш. “Шешем ақын болған соң сеніп жүрмін…”  // Абай. – 2015. – №1. – 70-76 б.

Мұратқызы Ш. Заманның зарын айтқан Төлеу ақын: [халық ақыны Т.Көбдіков туралы] // Дидар. – 2015. – 24 желтоқсан. – 22 б.

Мұратқызы Ш. Өлең сөз ұялаған таңдайына: ақын Төлеу Көбдіков туралы // Семей таңы. – 2024. – 22 тамыз. – 2 б.
Байділдә Ш. Сөз құдіреті тоқтатқан күш: ақын Төлеу Көбдіков туралы  // Семей таңы. – 2024. – 22 тамыз. – 2 б.
Жолымбет Қ. Ақынын ардақтаған ел озады: [Жармада Төлеу Көбдіковтің 150 жылдық мерейтойы өтті] // Семей таңы. – 2024. – 27 тамыз. – 3 б.

Мұратқызы Ш. Халық мұңын жырлаған ақын: [халық ақыны Төлеу Көбдіковтың туғанына 140 жыл.] // Ертіс өңірі . – 2014. – 5 қараша. – 10-11 б.

Өміржанов Ә. Екі өлеңнің тарихы  // Қазақ әдебиеті. – 1959. – 15 март. – 2 б.

Сәрсекеев М. “Ақылды адам арманмен егеспейді”: [Cемейде жазушы М.Сәрсекеевтің “Бес тұғыр” кітабы жарық көрді. Бұл жинаққа Т. Көбдіковтың, Н.Баймұратовтың, С.Әлімбетовтың, Ш.Әбеновтың, К Тұрғанбаевтың өлеңдері енген // Семей таңы. – 2000. – 1 қыркүйек. – 4 б.

Сәрсекеев М. Ел ардагері // Семей таңы. – 1974. – 8 июнь. – 4 б.

Таттимбетова К. О. Төлеу Көбдіков лирикасындағы ұлт-азаттық сарын // ҚазҰУ хабаршысы. – Алматы, 2012. – N 2.- 162-164 б.

Таттимбетова К. О. Төлеу Көбдіков поэзиясының көркемдік кестесі // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы, 2012. – N 5-6. – 221-225 б.

Төлеу ақынның туған жерге оралуы // Жаңа өмір. – 1989. – 12 сентябрь. – 3 б.

Төлеуұлы М. Әкемді ресейден көшіріп алған Мұхтар Әуезов болатын: [ақын Төлеу Көбдіков туралы.] // Дидар. – 2012. – 6 сәуір. – 5 б.

Тұрысбекова Ж. Саф алтынды тот баспас  // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2000. – №8. – 49-51б.

Тұрысбекова Ж. Т. Көбдіковтың өмірі мен шығармашылығы // ШҚО педагогика жаршысы. – 2008. – № 2.- 71-72 б.